Làm gì khi chèo đương đại chưa có “đất sống”?

Nhưng dường như vấn đề vẫn tiếp tục là bài toán nan giải, bởi tình hình sân khấu nước nhà, nhất là sân khấu truyền thống, vẫn chưa có dấu hiệu gì khả quan hơn…

 Chèo hiện đại mờ nhạt, thiếu hình tượng nhân vật tiêu biểu

Các tác phẩm chèo hiện đang phát triển theo hai hướng: Dựng lại những vở kinh điển, truyền thống và xây dựng các vở hiện đại. Những vở truyền thống mẫu mực vẫn chiếm ưu thế trong các nhà hát hiện nay. Các vở chèo hiện đại, dù có một số thành công, vẫn chưa tạo được đột phá.

Những vở đạt huy chương tại các liên hoan, hội diễn thường khai thác đề tài lịch sử và truyện dân gian, trong khi số tác phẩm đề cập đến hiện thực đương thời rất hiếm hoi.

Chèo hiện đại về đời sống hôm nay vẫn thiếu sự chín muồi, chưa tạo ra được những hình tượng nhân vật tiêu biểu, phản ánh rõ nét quá trình đổi mới đất nước trong thời kỳ mới.

Vấn đề bảo tồn và phát huy chèo truyền thống trong bối cảnh hội nhập và phát triển kinh tế thị trường vẫn là câu hỏi khó. Sân khấu truyền thống, đặc biệt là chèo, chưa có dấu hiệu khởi sắc, và giải pháp khả quan để phục hồi sức sống cho sân khấu vẫn còn bỏ ngỏ.

Các đơn vị nghệ thuật công lập muốn phát triển cần phải dựa vào cơ sở vật chất, thể chế và sự thay đổi của điều kiện xã hội, nhưng trong bối cảnh ngân sách nhà nước hạn hẹp và cơ chế bao cấp chuyển sang tự hạch toán thu chi, việc duy trì và phát triển các tác phẩm nghệ thuật truyền thống gặp rất nhiều khó khăn.

Pha tạp các kịch chủng, áo mặc sao qua khỏi đầu?

Để bảo tồn và phát triển chèo truyền thống và đương đại, cần có sự phối hợp chặt chẽ từ nhiều phía, từ sự hỗ trợ của Nhà nước đến nỗ lực của các nhà quản lý và nghệ sĩ.

Thời gian qua, nhiều đơn vị đã dàn dựng các vở chèo truyền thống, chủ yếu để phục vụ việc học vai mẫu cho diễn viên trẻ, quảng bá di sản văn hóa, thu hút du khách quốc tế và chuẩn bị cho các liên hoan chèo…

Tuy nhiên, một số vở phục dựng chỉ dừng lại ở việc ghi hình tư liệu hoặc tham gia liên hoan rồi lại bị “đắp chiếu”, ít khi được biểu diễn và tiếp cận với công chúng.

Khi dàn dựng chèo đương đại, đội ngũ sáng tạo phải hết sức khéo léo để không làm mất đi bản chất của chèo. Để xây dựng một vở chèo đương đại mang tính “kinh điển”, cần sự hiểu biết sâu sắc về hình thức vở diễn, cấu trúc kịch bản, mô hình nhân vật và làn điệu chèo.

Sân khấu chèo không chỉ là một hình thức nghệ thuật truyền thống mà còn là di sản văn hóa phi vật thể, là tinh hoa của dân tộc. Vì vậy, việc bảo tồn và phát huy chèo truyền thống cùng chèo đương đại là một yêu cầu tất yếu.

Tuy nhiên, công tác bảo tồn không thể giao phó cho tất cả các đơn vị, nhà hát, mà cần lựa chọn các thành phần sáng tạo và đơn vị có năng lực. Chỉ khi thực hiện một cách bài bản, quy mô và khoa học, công tác này mới có thể góp phần bảo tồn các tác phẩm chèo tinh hoa trong bối cảnh hội nhập quốc tế và phát triển kinh tế thị trường.

Việc bảo tồn chèo truyền thống và phát triển chèo đương đại cần được thực hiện có chọn lọc, đánh giá kỹ lưỡng những tác phẩm tiêu biểu có giá trị cao về cả nội dung và hình thức nghệ thuật, đặc biệt phải giữ được “chất chèo” và mang đậm dấu ấn bản sắc dân tộc Việt Nam.

Việc trao quyền cho các nhà hát cũng là một nguyên tắc quan trọng để kết nối biểu diễn nghệ thuật với du lịch, từ đó tạo đà cho việc bảo tồn và lưu giữ các tác phẩm chèo truyền thống.

Hội đồng nghệ thuật của các nhà hát kết hợp với các nhà phê bình, lý luận, đạo diễn và nghệ sĩ, cùng các chuyên gia đầu ngành, cần đánh giá và kế thừa những vở chèo mẫu mực, đồng thời lựa chọn các kịch bản và dàn dựng các vở chèo hiện đại.

Tuy nhiên, việc sáp nhập và tổ chức lại các đơn vị nghệ thuật theo hướng tinh gọn vẫn chưa đạt hiệu quả. Trung tâm văn hóa cấp tỉnh từ trước đến nay chủ yếu tổ chức hoạt động biểu diễn nghiệp dư và phát triển tài năng nhí, trong khi đơn vị sự nghiệp là các đơn vị chuyên nghiệp biểu diễn sân khấu. Việc sáp nhập khiến nhân lực không được bổ sung đúng mức, trong khi kinh phí bị cắt giảm, gây khó khăn cho đời sống của nghệ sĩ.

Với cơ chế “tinh gọn các đơn vị nghệ thuật biểu diễn”, nhiều đơn vị độc lập trước đây giờ chỉ còn là một đoàn, đội nằm trong cơ cấu chung của các nhà hát. Những đơn vị như Đoàn chèo Tuyên Quang, Yên Bái, Thái Nguyên, Bắc Ninh, Vĩnh Phúc... đều đang chịu ảnh hưởng của quá trình sáp nhập.

Trải qua những biến động lịch sử, cả nước hiện chỉ có một Nhà hát Chèo Việt Nam trực thuộc Cục Nghệ thuật Biểu diễn (Bộ VHTTDL) quản lý, trong khi các nhà hát địa phương đều đã sáp nhập kịch nói và cải lương, làm cho các kịch chủng bị pha tạp và mất đi bản sắc riêng.

Cần sự quan tâm và chính sách hỗ trợ để phát triển bền vững

Đặt tít cho nội dung sau, nhiều phương án lựa chọn: Việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống, đặc biệt là nghệ thuật chèo trong bối cảnh kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, là nhiệm vụ cực kỳ quan trọng.

Tuy nhiên, điều này đòi hỏi phải giữ gìn bản sắc và những nét tinh hoa của từng kịch chủng, tránh tình trạng lai tạp hay biến dạng. Các đơn vị biểu diễn nghệ thuật truyền thống, trong đó có chèo, cần chú trọng đến chất lượng, từ việc chọn lọc kịch bản, đến sự đầu tư vào ê kíp sáng tạo, để đảm bảo vở diễn không bị bất cập về chất lượng.

Diễn viên và tài năng biểu diễn của họ là yếu tố trung tâm, trái tim và linh hồn của vở kịch. Do đó, việc bồi dưỡng và đào tạo nghệ sĩ sân khấu, đặc biệt là nghệ sĩ chèo, đang là một vấn đề cấp bách.

Hiện nay, đội ngũ giảng dạy sân khấu truyền thống, nhất là các thầy có kinh nghiệm thực tiễn, đang thiếu trầm trọng. Các nghệ sĩ bậc thầy, những người có lý luận và tay nghề cao ngày càng ít dần do tuổi tác và sức khỏe, trong khi số nghệ sĩ trẻ thiếu kinh nghiệm và chưa đủ điều kiện giảng dạy.

Bên cạnh đó, việc tuyển sinh cho các ngành sân khấu ngày càng khó khăn, trong khi bồi dưỡng diễn viên chèo đòi hỏi những yêu cầu đặc thù mà ít trường học đáp ứng.

Năm 2017, Bộ VHTTDL đã giao cho Cục Nghệ thuật Biểu diễn phối hợp với Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội đào tạo diễn viên và nhạc công cho các đơn vị nghệ thuật.

Tuy nhiên, thiếu mã ngành đào tạo trung cấp và cơ hội thực hành nghề cho sinh viên khiến nhiều nghệ sĩ trẻ phải đối mặt với khó khăn trong việc tìm kiếm cơ hội biểu diễn. Nhiều sinh viên xuất sắc sau khi ra trường không có cơ hội cọ xát và tham gia các cuộc thi, dẫn đến sự suy giảm năng lực cạnh tranh và không nâng cao được trình độ nghề nghiệp.

Do đó, việc đào tạo nghệ sĩ cần thay đổi tư duy, không chỉ nhằm “kiếm miếng cơm manh áo”, mà phải hướng đến việc trở thành những nghệ sĩ biểu diễn chân chính và xuất sắc, có đủ năng lực để phát triển nghệ thuật truyền thống trong bối cảnh hiện đại.

Song song với các yếu tố sáng tạo quan trọng như tác giả, đạo diễn, họa sĩ thiết kế và nhạc sĩ, đội ngũ biên kịch sân khấu cũng đóng vai trò không thể thiếu.

Tuy nhiên, các trường văn hóa nghệ thuật hiện nay chưa mở lớp đào tạo biên kịch sân khấu vì khó tuyển sinh. Để thu hút được đầu vào chất lượng, nghệ thuật chèo cần phải tạo ra không gian phát triển và thu hút được khán giả, đặc biệt là du khách quốc tế.

Các Nhà hát Chèo tại những khu du lịch nổi tiếng như Rạp Kim Mã, Rạp Đại Nam, Nhà hát TP Hải Phòng, Khu du lịch Ninh Bình, Nam Định... cần xây dựng lịch biểu diễn cụ thể và kết hợp với các công ty lữ hành trong và ngoài nước để quảng bá chèo.

Khi dàn dựng vở phục vụ du khách, việc lựa chọn diễn viên phải đảm bảo các yếu tố “thanh, sắc, thục, tinh, khí, thần” để mang đến cho khán giả những trải nghiệm hoàn hảo.

Việc bảo tồn và giữ gìn các tác phẩm chèo truyền thống là rất quan trọng, nhưng cần phải song hành với việc dàn dựng các vở chèo đương đại để tạo sự phát triển liên tục.

Để thực hiện điều này, cần có sự quan tâm sâu sắc hơn nữa từ Đảng và Nhà nước; các cơ quan, ban, ngành liên quan cần tiếp tục triển khai chính sách ưu đãi đối với nghệ sĩ đang công tác, giảng dạy tại các trường nghệ thuật và đơn vị nghệ thuật biểu diễn truyền thống.

Đồng thời, cần hỗ trợ kinh phí cho công tác bảo tồn và dàn dựng vở diễn, nhằm động viên và khuyến khích nghệ sĩ gắn bó lâu dài với nghề. 

Theo Báo Văn hóa