Chuyển động văn học nghệ thuật nhìn từ văn hóa

1. Bộ phim Đào, Phở và Piano được Cục Điện ảnh  chọn là đại diện Việt Nam tham dự vòng sơ tuyển hạng mục Phim quốc tế tại OSCA 2025. Một năm với 365 ngày chuyển động về kinh tế hay khoa học - kỹ thuật, chúng ta dễ dàng nhìn ra bởi tính thực chứng và tính gia tốc của chúng. Nhưng với văn hóa, văn học nghệ thuật, đôi khi phải cần thiết có cái nhìn chậm và tĩnh, cần độ lùi, cần bao dung và thể tất. Liệu văn học, nghệ thuật 365 ngày của năm 2024 - theo tín ngưỡng dân gian Giáp Thìn là năm vượng khí - đã kịp lưu dấu trong ký ức công chúng, hay nói cách khác, đủ sức “neo” lại những ấn tượng và bài học văn hóa - nhân sinh thấm thía về cuộc đời, con người trong một bối cảnh mở và phi truyền thống theo đường hướng ngày càng trở nên phức tạp hơn (?!).

Gần đây, đâu đó vẳng lên hai chữ “lâm nguy” trong câu nói cửa miệng của nhiều người có cái nhìn bi quan gán cho tất cả các lĩnh vực hoạt động xã hội, trong đó có văn học nghệ thuật. Tất nhiên chúng ta không phải là những người thích “tự sướng”. Nhưng có thể nói, những tiếng kêu lâm ly về cái gọi là mối lâm nguy mơ hồ có thể chỉ là những báo động giả, như một động thái phì đại trên mạng xã hội khó bề kiểm soát và phân định chân lý. Theo quan sát và đánh giá của giới nghiên cứu có uy tín, văn học nghệ thuật về đề tài truyền thống (chiến tranh cách mạng, lịch sử) đang có dấu hiệu trở lại tích cực và ngoạn mục trên các diễn đàn VHNT. Đó chính là tinh thần ôn cố tri tân, gìn giữ ký ức lương thiện, chống lại sự lãng quên vô tình hay cố ý lịch sử và con người.

2. Ở tuổi 82, nhà thơ Hữu Thỉnh ra mắt trường ca Giao hưởng Điện Biên (phát hành tháng 4.2024) đúng vào dịp nhân dân cả nước tiến tới kỷ niệm 70 năm (7.5.1954 - 7.5.2024) Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ “Nên vành hoa đỏ nên thiên sử vàng”, “Lừng lẫy năm châu chấn động địa cầu” (Tố Hữu). Cách nói “Điện Biên Phủ một danh từ Việt Nam” (nhan đề tác phẩm bút ký của nhà báo - nhà văn Thép Mới) đã neo giữ trong tâm thức cộng đồng, trở thành ký ức lương thiện. Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam và tỉnh Điện Biên phối hợp tổ chức Hội thảo khoa học “Điện Biên Phủ - Thiên anh hùng ca, nguồn cảm hứng sáng tạo lớn của văn học, nghệ thuật” (tổ chức tại thành phố Điện Biên Phủ, ngày 19.4.2024) với nhiều (35) tham luận có giá trị học thuật của các văn nghệ sĩ, học giả uy tín từ mọi miền đất nước quy tụ. Trường ca Giao hưởng Điện Biên đề cao sức mạnh và chiến thắng của văn hóa Việt Nam trước văn hóa của ngoại bang xâm lược, như tuyên bố hào sảng của nhà văn hóa Nguyễn Trãi: “Như nước Đại Việt ta từ trước. Vốn xưng nền văn hiến đã lâu” (Bình Ngô đại cáo).

Một vấn đề có tính chiến lược phát triển bền vững văn học nghệ thuật là xây dựng lực lượng, gọi là nhân lực. Vì thế, nhiệm vụ phát hiện và bồi dưỡng đội ngũ kế cận là tối quan trọng, có tính quyết định thành bại. Người xưa đã nói “Hiền tài là nguyên khí quốc gia” (Thân Nhân Trung). Tre già măng mọc là một quy luật. Nhưng gừng càng già càng cay. Nếu nói “Văn hóa là ứng xử” (cách sống cùng nhau) thì việc gắn kết và điều hòa thế hệ già, trẻ đang là một nhiệm vụ có tính chiến lược văn hóa đặt ra cho lãnh đạo Hội Nhà văn Việt Nam nói riêng và Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam nói chung. Rộng ra là toàn xã hội và giới hoạt động văn hóa, văn nghệ.

Ngoài nhiệm vụ xây dựng không gian văn hóa nhân văn và những nhân cách văn hóa như là tiền đề quan trọng cho chiến lược phát triển văn hóa thì vấn đề chính sách văn hóa cũng được thấu triệt và quan tâm đặc biệt trong các ý kiến tham luận. Một chính sách tốt (khoa học và thực tiễn, như Khoán 10 trong nông nghiệp cách nay 4 thập kỷ đã làm thay đổi cán cân kinh tế đất nước) sẽ kích hoạt nhân lực và vật lực, kích hoạt năng lượng sáng tạo văn học nghệ thuật của các cá nhân giàu tiềm năng. Chúng ta đang nói nhiều về các “điểm nghẽn” hạn chế sự phát triển bền vững, do vậy xây dựng chính sách văn hóa hợp lý, tối ưu, đồng nghĩa với tháo gỡ các “điểm nghẽn” có nguy cơ gây “ùn tắc” trong hoạt động sáng tạo.

3. Sân khấu Lệ Ngọc (thành lập 2013) - một hình thức xã hội hóa nghệ thuật, cũng là một hiện tượng VHNT đặc sắc của 2024 khi vở kịch Lá đơn thứ 72 đã  được trình diễn lần thứ 140 trên các sân khấu trong nước và từng sáng đèn trong hai ngày công diễn tại thủ đô Vientiane (CHDCND Lào) vào tháng 4.2024. Giữ được chân khán giả trong cơ chế thị trường là một thách thức đòi hỏi phải đổi mới thường trực. Ai nói thị trường giết chết nghệ thuật là hoàn toàn không đúng, bởi sự tồn tại của Sân khấu Lệ Ngọc như một bảo chứng của nghệ thuật đổi mới bền vững. Khi chúng ta phát triển công nghiệp văn hóa không thể không tính đến vai trò tích cực của nghệ thuật tư nhân mà Sân khấu Lệ Ngọc là một minh chứng sinh động và hùng hồn cho tinh thần coi văn hóa chính là sự kết hợp nhuần nhị các thành tố giá trị - bản sắc - ứng xử.

4. Nói văn học nghệ thuật tiệm tiến văn hóa là nói đến mục tiêu chiến lược của một lĩnh vực sáng tạo có ý nghĩa vừa là động lực phát triển vừa là mục tiêu phấn đấu của một xã hội văn minh, văn hiến và nhân văn lý tưởng. Thời gian 365 ngày là một khoảng hạn rất ngắn để “tính sổ” hay “đong đếm” các giá trị tinh thần. Nhưng những tín hiệu lạc quan đang ló rạng, phát tỏa một nền văn học nghệ thuật đậm đà bản sắc dân tộc và giàu có tình hữu ái nhân loại như là biểu trưng của văn hóa tương lai. Cảm hứng và cái nhìn tương lai được coi là giá đỡ cho mọi lĩnh vực hoạt động, trong đó có văn hóa, văn học nghệ thuật chuẩn bị tâm thế, nhân lực và vật lực để đất nước bước vào kỷ nguyên mới phát triển thịnh vượng.

Năm 2025 được coi là năm có tính chất bản lề. Phía trước tràn trề hy vọng các giá trị chân - thiện - mỹ, đòi hỏi một tư duy mới dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm. Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều - Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam trong cuộc Hội thảo quốc tế “Phát triển sản xuất phim khai thác đề tài lịch sử và chuyển thể từ tác phẩm văn học” (do Bộ VHTTDL tổ chức tại Hà Nội, ngày 9.11.2024) đã hứa hẹn lạc quan sẽ đích thân sang Mỹ kêu gọi tài trợ để làm phim lịch sử về thành Cổ Loa (theo Vanvn.vn, 11.11.2024). Có thể ai đó còn ngần ngại “người tính không bằng trời tính” (!?). Nhưng trước hết và sau hết, người phải tính. Bởi như tiền nhân chỉ giáo “không thành công cũng thành nhân”.

Chúng ta có đủ cơ sở lý luận và thực tiễn để kiến thiết niềm hy vọng thiêng liêng về sự khởi sắc của nền văn học nghệ thuật nước nhà trong năm Ất Tỵ 2025...

Theo Báo Văn hóa